Czym jest agresja?

Jak radzić sobie z agresywnym dzieckiem w domu, uczniem w szkole?

Agresja – termin ten wywodzi się od łacińskiego słowa „agressio”, rozumianego jako „atak” lub „napaść”. Wyróżnionych zostało wiele definicji agresji, jednak ogólnie można opisać ją jako przeróżnego rodzaju niewłaściwe, nieakceptowalne społecznie zachowania jednej osoby, kierowane do drugiej osoby celem doprowadzenia do szkody psychicznej lub fizycznej człowieka.

Ewolucyjnie skłonność do bycia agresywnym nie jest niczym dziwnym i stanowi formę ułatwienia przetrwania. Niekiedy agresją nazywane są zachowania dzieci/dziecka, które z prawdziwą agresją nie mają nic wspólnego, a jedynie są pewną normą rozwojową i naturalnym zachowaniem w danym wieku np. „wściekające się”, rozzłoszczone dziecko, które było zaangażowane w budowę wieży z klocków, a zabawa została mu nagle przerwana przez inne dziecko – nagłe zburzenie i rozsypanie klocków. Wczesnodziecięca agresja pełni rolę pewnego treningu społecznego i mija po pewnym czasie. Pewnego rodzaju zachowania mają na celu nauczyć dzieci asertywności, współzawodnictwa, osiągania sukcesów, ogólnie interakcji społecznych. Każdy rodzic niejednokrotnie miał do czynienia z sytuacjami, kiedy jego dziecko zachowało się nieadekwatnie do problemu (gryzienie, kopanie, bicie, krzyczenie, szarpanie, bunt, napady furii itp.) jednak była to forma komunikacji. Agresja może być jednym ze sposobów wyrażania złości i frustracji. Złość jest naturalnym uczuciem do którego każda osoba ma prawo, jest to forma rozładowania negatywnych emocji, właściwie ukierunkowana mija bez szkody dla otoczenia. Rolą rodzica jest nauka dzieci rozładowywania i kontroli uczuć. Dziecko z biegiem czasu, wraz z nowo zdobytymi kompetencjami interpersonalnymi zachowuje się inaczej i potrafi sobie pomóc w inny, akceptowalny sposób.

Są też inne przykłady zachowań dzieci nie mających nic wspólnego z agresją np. dziecko z niedowrażliwością czucia gryzie się w rękę, dziecko z ubytkiem widzenia potrąca kogoś na korytarzu. Problemy zdrowotne np. neurologiczne mogą być więc przyczyną agresywnego zachowania.

Według ekspertów przyczyn agresji jest wiele i należy ich upatrywać
w wielu źródłach. Najczęstsze z nich to:

Skłonności genetyczne
Wpływ środowiskowy (rodzina o niskim statucie ekonomicznym, gdzie występuje przestępczość)
Obserwowanie agresywnego stylu w środowisku rodzinnym (konflikty, które przeradzają się w agresję domową, naśladowanie innych, otrzymywanie pozytywnych wzmocnień w złym postępowaniu)
Brak bezpieczeństwa ze strony rodziców, oziębłość uczuciowa
Postawa nadopiekuńcza rodziców (dziecko rządzi, a rodzice mu usługują, starają się spełniać wszelkie zachcianki)
Konsekwencja negatywnych przeżyć w dzieciństwie lub błędów wychowawczych
Reakcja obronna na zagrożenie psychiczne lub fizyczne
Choroby i traumatyczne wydarzenia
Niskie poczucie własnej wartości, problemy w szkole, brak wsparcia, nowe stresujące sytuacje
Reakcja na frustracje i emocje, z którymi dziecko sobie nie radzi, nie umie zapanować
Bycie ofiarą (agresja rodzi agresję).

Problem z agresywnymi dziećmi w szkole dotyka wielu placówek. Także jest to problem pojawiający się w wielu domach. Oczywistym jest, że dziecko agresywne w szkole/w domu zagraża innym osobom (uczniom, domownikom). Bez względu na to, czy dopuszcza się przemocy fizycznej czy psychicznej zagraża swobodzie oraz bezpieczeństwu innych. Często swoim zachowaniem szkodzi również sobie – zostaje wykluczone z grupy, napiętnowane, mogą dotykać go problemy z identyfikacją, tożsamością czy obniżeniem poczucia własnej wartości. Agresja jest odpowiedzią dziecka na braki emocjonalne w jego życiu. To też wołanie o pomoc, o uwagę, o akceptację. Kluczem do wyeliminowania agresji z życia dziecka jest zrozumienie powodu jego złego zachowania. Za każdym czynem idzie jakaś przyczyna. To w jaki sposób rozwiązuje się problemy, ma wpływ na stosunki pomiędzy członkami rodziny. Niepożądane zachowania można próbować wyeliminować na różne sposoby. Jedni uciekną się do krzyku, inni do krytyki. Znajdą się też tacy, którzy zapragną otwartej rozmowy, opartej na pytaniach i wzajemnym zrozumieniu. Jest to rzadziej spotykana metoda, jednak często bardzo skuteczna. Skarcone dziecko poczuje się winne, może popaść w większą frustrację, a spokojna rozmowa, bez osądzania, napiętnowania, krytykowania, słuchanie dzieci i tego, co chcą nam powiedzieć może zaprocentować, a w konsekwencji rozwiązać problem.

Skuteczność radzenia sobie z agresją u dziecka, w dużym stopniu zależy od zaangażowania rodziny. Trzeba ustalić czynniki, które wywołują agresję
a dopiero sposoby eliminowania ich. Chcąc skutecznie rozwiązać problem trzeba zacząć od genezy, ustalenia skali i rodzaju przemocy. Z całą pewnością nie wolno reagować złością i agresją na agresję, bo to tylko pogorszy sytuację i umocni problem. Jeśli jednak rodzic staje się bezradny, pomimo wysiłków włożonych w opanowanie ataków agresji, nie widzi efektów i poprawy, należy wówczas szukać fachowej pomocy. Nie należy wahać się z podjęciem konsultacji z pedagogiem lub psychologiem dziecięcym. Specjaliści pokierują rodziców w nauce dzieci radzenia sobie z emocjami, oraz podpowiedzą, jak wyciszyć agresywne dziecko. Być może także zasugerują im wizytę u innego specjalisty np. terapeuty, aby uporali się z własnymi kłopotami. Niekiedy terapia musi dotyczyć całej rodziny, a nie tylko jednej osoby.

Agresywny uczeń, to uczeń wymagający szczególnej uwagi, a praca z nim wymaga ścisłej współpracy z rodzicami. Gdy rodzice odmawiają współpracy, należy mieć świadomość, że w takiej sytuacji szkoła musi sięgnąć po środki prawne – tylko bowiem sąd rodzinny może zobowiązać rodziców do określonego postępowania.

Dzieci agresywne nie szanują słabszych od siebie, mogą uszanować jedynie silniejszych. Nauczyciel, czy rodzic musi okazać się silniejszy, ale zdominowanie dziecka nie może wiązać się z jego odrzuceniem! Pokazanie swojej siły i dominacji, nie powinno być związane z brakiem szacunku, brakiem empatii, brakiem serdeczności.

Kilka rad na radzenie sobie ze złością:

UŚWIADOMIENIE, ROZPOZNANIE złości – ważny krok ku jej opanowaniu;
OPISANIE SYTUACJI, która przyczyniła się do pojawienia się złości (np. kiedy on mnie obraził, to …);
NAZWANIE I OPISANIE OBJAWÓW przeżywanej złości (sygnały jakie wysyła nasze ciało: przyspieszony oddech, szybkie bicie serca, nerwowe stukanie palcami, kręcenie się, itp.);
WYRAŻENIE TZW. MONITÓW, czyli treści, które wyciszą negatywne komunikaty i uspokoją chaos myśli, np. ta sytuacja jest do rozwiązania, lub nie na ten moment, bezradność to stan, z którym chcę poradzić sobie bez złości, staram się uspokoić, teraz nie warto dyskutować, odłóżmy tę rozmowę na później, itp.);
UŻYWANIE REDUKTORÓW, PRZEKIEROWANIE UWAGI NA INNY BODZIEC – spokojny, kontrolowany oddech, liczenie wspak, próbowanie dokonania obliczeń, które wymagają skupienia, recytowanie w myślach wiersza, śpiewanie piosenki, myślenie o jakimś bezpiecznym miejscu, wizualizowanie czegoś miłego, wspominanie miłych chwil, podjęcie aktywności sportowej, pójście na spacer, itp.;
PRZEANALIZOWANIE CAŁEJ SYTUACJI – kiedy złość już minęła, warto przyjrzeć się temu co wyprowadziło cię z równowagi, jak sobie poradziłeś/aś, jakie wyciągnąłeś/aś wnioski. Trening radzenia sobie ze złością nie jest skomplikowany, ale wymaga konsekwencji w działaniu.

Bibliografia

Biel, K. (2014). Rozwój agresji u dzieci i oddziaływania profilaktyczne w rodzinie. Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce. 9,4(34):71-88.
Fronczak, A.A. (2017). Agresja dzieci w świetle teorii społeczno-poznawczej. Resocjalizacja Polska. 13(1): 73-85.
Grzegorzewska, I. (2015). Zachowania agresywne dzieci i młodzieży. Ujęcie kliniczno-rozwojowe. Polskie Forum Psychologiczne. 20(4):484-498.
Sileńska, A., Szpunar, K. (2020). Przemoc i agresja u dzieci i młodzieży. O języku agresji.Człowiek i Społeczeństwo, 50, 101-116.
Włodarczyk, J. (2013). Przemoc rówieśnicza. Wyniki Ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka. 12(3):67–71. za: Sileńska, A., Szpunar, K. (2020). Przemoc i agresja u dzieci i młodzieży. O języku agresji. Człowiek
i Społeczeństwo, 50, 101-116.

Opracowała: Ilona Śleżewska